آب و عطش ۱
«کار صیادی در جزیرهٔ هرمز»
پژوهشگران: جواد زاهدی مازندرانی
- محمدرضا حسینی کازرونی
این گزارش تحقیقی «صیادی در جزیرهٔ هرمز» در رابطه با مطالعهٔ اقتصادی و اجتماعی جزیرهٔ هرمز در سال ۱۳۵۶ نوشته شده است. در این گزارش روابط اقتصادی صید از دیدگاه جامعه‌شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. از آن رو که دست یافتن به‌تصویر روشن و دقیق از این روابط مستلزم شناخت وضع اکولوژیک و اجتماعی جزیره است، ضرورتاً خلاصه‌ئی از وضع طبیعی و اجتماعی این جزیره به‌عنوان مقدمه بر این گزارش افزوده شده است.
درآمد: آشنائی با جزیرهٔ هرمز
جزیرهٔ هرمز در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی بندرعباس و در دهانهٔ خلیج فارس واقع شده است. از نظر تقسیمات کشوری، هرمز تابع شهرستان قشم از استان هرمزگان (بندرعباس) است.
نزدیک‌ترین فاصله میان هرمز تا ساحل بندرعباس حدود ۹ کیلومتر است و فاصلهٔ آن با هر یک از جزایر قشم و لارک ۱۸ کیلومتر است.
بیش‌تر قسمت‌های این جزیره کوهستانی است، اما در شمال و غرب جزیره جلگه‌های کوچک و همواری وجود دارد.
«طبقات خاک جزیره که به«طبقات هرمزی» معروف است آمیخته‌ئی است از شیست‌های رستی و ماسه‌ئی و قطعات گچی و نمکی»[۱]
جزیره فاقد آب شیرین است. چرا که به‌دلیل وجود طبقات نمکی جزیره، آب تمام چشمه‌ها شور است. و باز به‌دلیل همین طبقات نمکی است که آب چاه‌ها نیز تلخ و غیرقابل آشامیدن است. هرمز فاقد رودخانهٔ آب شیرین است. چشمه‌هائی که از ارتفاعات وسط جزیره می‌جوشد نیز شور و در بستری از نمک جاری است.
رگه‌های ضخیمی از خاک سرخ که در قسمت جنوبی جزیره وجود دارد، و نیز کوههای نمک، که در نقاط کوهستانی جزیره فراوان است، امکانات مناسبی برای فعالیت‌های معدنی استخراج خاک سرخ و نمک در جزیره فراهم آورده است.
هوای جزیره گرم و مرطوب و میزان بارندگی در جزیره بسیار ناچیز است.
فقدان آب شیرین و محدود بودن خاک مناسب برای رویش گیاه، ناچیز بودن پوشش گیاهی هرمز را موجب شده است. تنها در قسمتهائی از خاک جزیره بوته‌های خودرو و در نقاط محدودتری تعدادی درخت بصورتُنُک وجود دارد. به‌دلیل نبودن آب شیرین و شور بودن خاک فعالیت‌های تولیدی کشاورزی در جزیره ناممکن است.
مشکل فقدان آب شیرین عمده‌ترین مسئله اجتماعی ساکنان این جزیره است. کم یا بیش همهٔ آب آشامیدنی جزیره را با دو «دوبه»[۲] روزانه از بندرعباس به‌جزیره می‌آورند. گنجایش دوبه‌ها و آب‌انبارهای موجود در جزیره و نحوهٔ آب‌رسانی با این دوبه‌ها به‌گونه‌ئی است که سرانهٔ مصرف آب در جزیره بیش از ۸ لیتر در روز نمی‌تواند باشد. قیمت تقریبی هر ۱۸ لیتر آب (در پیت‌های بنزین) در جزیره حدود ۸ ریال است. چون توزیع و فروش آب توسط اداره معدن خاک سرخ صورت می‌گیرد، تنها برای خانوارهای شاغل در معدن تخفیفی در قیمت آب بها قائل می‌شوند.
خرید آب از آب انبار، با توجه به‌این مسئله که خانوارها ناگزیرند آب آشامیدنی را به‌طور روزانه تامین کنند، مشکل بزرگی است. در تمام روز صف طویلی از زنان و دختران جزیره در مقابل آب انبار به‌چشم می‌خورد.
جزیره از نظر بهداشت و درمان وضع رقت‌انگیزی دارد. بدلیل فقدان حمام، استحمام عمدتاً در آب دریا انجام می‌گیرد. و از آن رو که در جزیره محل ویژه‌ئی برای معدوم کردن و حتی انبار کردن زباله وجود ندارد، زباله‌ها را درساحل دریا خالی می‌کنند و مد آب نیز آن را با خود به‌دریا می‌برد و در نتیجه آب‌های حاشیه ساحل بسیار آلوده و متعفن است. از این رو در حال حاضر آب دریا به‌مهم‌ترین مرکز انتقال بیماری‌های واگیر مبدل شده است.
تراخم، جوش‌های چرکین، بیماری‌های انگلی و روده‌ئی، بیماری‌های قارچی در جزیره بسیار رواج دارد. این بیماری‌ها عمدتاً ناشی از کمبود آب، عدم رعایت بهداشت، آلودگی محیط زیست، آلودگی آب دریا، فقدان ویتامین (عدم مصرف میوه و سبزیجات و ...) فقر غذائی و عدم تنوع غذائی است.
از هر ده نفر ساکن جزیره یک نفر به‌علت ابتلاء به‌تراخم به‌کلی نابیناست، و مابقی نیز اغلب مبتلا به‌تراخم‌اند.
جمعیت چزیره در حدود ۳۰۰۰ نفر است. این تعداد در میان ۵۸۸ خانوار توزیع شده است. عسمت عمده خاوارهای ساکن هرمز مهاجرانی‌اند که در چند دهه گذشته از جامعه باغبانی روستاهای اطراف میناب به‌این جزیره کوچ کرده‌اند.
ساکنان جزیره را متوان به‌چهار گروه اجتماعی اصلی، یعنی صیادان، سوداگران، کارگران و کارکنان دولت تقسیم کرد. گروه اجتماعی صیادان هم به‌دلیل کثرت و هم به‌دلیل کارکرد اقتصادی در حیات اجتماعی جزیره مهمترین نقش را ایفا می‌کند.
محور اساسی فعالیت اقتصادی اهالی در وهله اول صید میگو و ماهی و سپس کار در معدن خاک سرخ و آنگاه خدمات و فعالیت‌های سوداگری است. درواقع حیات اقتصادی جزیره متکی به‌فعالیت صیادی است. در حدود نیمی از شاغلان مرد جزیره به‌صیادی و جاشوئی اشتفال دارند، و هم از اینجاست که حیات اجتماعی و نیز ساکنان جزیره تا حدود زیادی تابع روابط حاکم بر فعالیت‌های صیادی است.
صیادی در جزیرهٔ هرمز به‌مثابهٔ یک فعالیت اقتصادی عمده به‌سه عامل مهم ابزار وسایل، نیروی کار (صیادان) و منابع (محل‌های صید) بستگی دارد. در اینجا کوشش می‌شود ابعاد، فعالیت‌ها و ویژگی‌های هر یک از این سه عامل در یک کل همبسته بررسی شود.
وسایل و ابزار صید
کار صیادی بیش از هر چیز مبتنی بر وجود وسائل ویژهٔ صید است، همچون تور، قلاب و مانند این‌ها. محور کار صیادی بر شالودهٔ استفادهٔ از منابع غذائی موجود در آب است، این منابع غذائی شامل آبزیانی است که در فصول مختلف سال مکان ثابتی ندارند و بنابه شرایط طبیعی و موقعیت‌های جوّی در هر یک از فصول سال مکان ویژه‌ئی را در دریا برمی‌گزینند. از این رو کار صیادی ضرورتا بر محور استفاده از وسایل نقلیهٔ دریائی، مانند قایق و موتورلنج و غیره، برای تعقیب صید یا رسیدن به‌محل صید می‌گردد.
وجود این وسائل نقلیهٔ دریائی در فعالیت اقتصادی جزیره اهمیت ویژه‌ئی دارد، چرا که کارکرد این وسائل در فرآیند اقتصادی صید ضرورت اجتناب‌ناپذیر دارد.
وسائل نقلیهٔ دریائی:
• موتورلِنج: در جزیرهٔ هرمز حدود ۱۸ فروند موتورلنج با ظرفیت ۲ تا ۵۰ تن وجود دارد. در حدود ۷۹ درصد از این موتورلنج‌ها بیش از ۲۰ تن ظرفیت دارد. از ۱۸ فروند موتورلنج موجود تنها دو فروند به‌صید ماهی نیز می‌پردازد. با موتورلنج‌های دیگر فقط میگو صید می‌کنند. و در عین حال همهٔ این موتورلنج‌ها به‌حمل و نقل و مسافرکشی نیز می‌پردازند. این فعالیت جنبی عمدتاً در فصل ممنوعیت صید انجام می‌گیرد.
مالکیت موتورلنج‌ها عموماً مشترک میان چند نفر است. تنها در موارد معدودی مالکین موتورلنج خود به‌عنوان صیاد در کار صید شرکت می‌کنند.
از ده سال قبل تاکنون به‌تعداد موتورلنج‌ها افزوده شده است. بی‌شک افزایش تعداد موتورلنج‌ها در سال‌های اخیر بیش‌تر به‌دلیل عمومیت یافتن صید میگو در جزیره و سودآوری این صید است.
• قایق موتوری: درحال حاضر در حدود ۲۱ قایق موتوری در جزیره می‌توان یافت، و بیش‌تر این تعداد مربوط به‌سال‌های اخیر است، که اغلب آن‌ها به‌جوانان جزیره تعلق دارد. مشارکت این قایق‌ها در کار صید بسیار ناچیز است. اما در مجموع قایق موتوری در کلّ فعالیت‌های اقتصادی مبتنی بر صید کارکرد مهم و ویژه‌ئی دارد. در غالب موارد حمل صید به‌عهدهٔ این قایق‌هاست و نیز قایق‌های موتوری عموماً به‌دنبال موتورلنج‌های غیرمحلی، که در حوالی هرمز به‌صید اشتغال دارند، حرکت می‌کنند و از طریق خرید و فروش ماهی و میگوهای صید شده نقش مهمی را در مجموع این فعالیت اقتصادی ایفا می‌کنند. یعنی در حقیقت صاحبان قایق‌های موتوری، که عموماً کارکنان آن نیز هستند، به‌نوعی فعالیت پیله‌وری دریائی اشتغال دارند، که البته سودآور نیز هست. هم از این رو در سال‌های اخیر خرید و فروش قایق موتوری با اقبال فراوانی روبه‌رو بوده است.
• قایق پاروئی: امروز تنها سه قایق پاروئی در جزیرهٔ هرمز به‌کار صید می‌پردازد. حال آن‌که تا چند سال پیش این تعداد بسیار افزون‌تر از رقم فعلی بوده است. (در حدود ۱۸ حوری، که اهالی هرمز خود آن را حوری می‌نامند). کاهش تعداد قایق‌های پاروئی با افزایش قایق‌های موتوری نسبت معکوس داشته است. با آن‌که تعدادی از این قایق‌ها هنوز قابل استفاده است، اما کسی آن‌ها را در کار صید به‌کار نمی‌گیرد، چون‌که سودآور نیست، یعنی صیادی با آن‌ها به‌نیروی انسانی زیادی نیاز دارد و در نتیجه بازدهٔ اقتصادی آن ناچیز است. به‌عبارت دیگر، درآمد حاصل از آن‌ها به‌هیچ روی تأمین‌کنندهٔ نیازهای معیشتی خانوارهائی که با آن کار می‌کنند نیست.
با این همه، افراد از کار افتاده (چون کوران، پیرمردان و مانند این‌ها که در کل جمعیت جزیره درصد قابل توجهی است) ضرورتاً با آن سه قایق (که پیش از این گفته شد) به‌کار می‌پردازند، چه اینان نان‌آور خانوارهائی هستند و هم بدین دلیل به‌ناگزیر به‌این کار می‌پردازند. چه جز از این راه کاری از آنان ساخته نیست.
ابزار صید
• قلاب. قلابهای مورد استفاده در جزیره سه نوع است، بزرگ و متوسط و کوچک. اما از آنجا که صید با قلاب بسیار وقت‌گیر است، استفاده از قلابهای متوسط و کوچک چندان به‌صرفه نیست، و تنها به‌کار گرفتن قلابهای بزرگ سودمند است، چون که می‌شود با آن‌ها ماهی‌های نسبتاً درشت‌تری صید کرد که تا حدودی قادر به‌جبران ارزش وقت صرف شده باشد.
• گرگُور. گَرگُور نوعی سبد سیمی است که کف آن را با تخته‌ئی می‌پوشانند. بدنهٔ گرگور مشبک است و درست شبیه به‌تور ماهیگیری است با این تفاوت که آن را از سیم بافته‌اند. در قسمت داخلی گرگور، روی تختهٔ کف، چند قطع سنگ می‌گذارند تا سنگین شده در آب فرو برود. دهانه گرگور به‌شکل قیف است. یعنی از بیرون به‌درون تنگ‌تر می‌شود و در نتیجه ماهی که از این راه وارد گرگور می‌شود دیگر نمی‌تواند از آن خارج شود. به‌سر گرگور طنابی می‌بندند و به‌انتهای طناب چوب‌پنبه‌ئی. گرگور را با وسائل نقلیهٔ موجود به‌دریا می‌برند و در محل صید به‌آب می اندازند.
• تور و انواع آن. نوع تور هم به‌نوع صید و هم به‌چگونگی صید بستگی دارد. یعنی بسته به‌این است که تور را وسیلهٔ نقلیه دریائی به‌آب اندازند یا با دست. اما تورها را از نظر کیفیت ویژهٔ بافت آن می‌توان به‌دو گروه چشم بزرگ و چشم کوچک تقسیم کرد. تورهای چشم بزرگ تورهائی هستند با بافت درشت‌تر یعنی شبکه‌های آن بزرگ‌تر است، و روشن است که با این تور فقط به‌صید ماهی‌های درشت‌تر می‌توان پرداخت. اما تورها را براساس نوع صید نیز می‌توان گروه‌بندی کرد. یعنی توری که با آن شیرماهی صید می‌کنند از توری که مخصوص مومِغ (نوعی ماهی) است هم از نظر ابعاد و هم از نظر شکل متفاوت است. توری هم که با آن میگو صید می‌کنند با تورهای دیگر فرق دارد. از این‌ها گذشته، توری که در موتورلنج به‌کار می‌برند از همان نوع توری که در قایق پاروئی استفاده می‌شود نیست. اما مهمترین ویژگی همهٔ انواع تورها قابلیت انعطاف‌پذیری آنان در شکل است. به‌این معنی که تورها به‌صورت طاقه‌های به‌هم بسته‌ئی است که می‌شود با عوض کردن شکل اتصال آن‌ها، در مجموع شکل تور را نیز تغییر داد، و در نتیجه تا حدودی مورد استفاده آن را عوض کرد.
کامل‌ترین نوع تور موجود در جزیره ازاین سه قسمت اساسی تشکیل شده است: بند و راز جَل (قسمت اصلی تور).
• بند: هر تور دو بند دارد که یک سر آن آزاد و سر دیگر آن به‌رازها متصل است. از سر آزادِ بند برای کشیدن و جمع کردن تور استفاده می‌کنند. طول هر بند از ۲۰ تا ۱۰۰ بَغَل (۴۰ تا ۲۰۰ متر) است. طول بندها به‌نوع صید و عمق آب بستگی دارد و می‌توان آنرا کم یا زیاد کرد.
• راز: راز شامل چند رشته ریسمان موازی است که از یک سو به‌بند و از سوی دیگر به‌قسمت اصلی تور متصل شده است. رنگ رشته‌های راز، قهوه‌ئی سوخته است. طول راز با نوعِ تور بستگی دارد و برای هر نوع تور معین، طول راز مقدار ثابتی است. مثلاً طول راز تورهای مخصوص قایق‌های پاروئی در حدود ۶۰ بغل (۱۲۰ متر) است. در طول رشته‌های موازی، یا با فواصل معینی، کلاف‌های عمودی می‌بافند تا شکل موازی رشته‌ها را در طول راز حفظ کند و نیز به‌ته این کلاف‌های عمودی سنگ‌های کوچکی می‌آویزند که وسط آن را به‌دقت سوراخ کرده‌اند. راز در داخل آب به‌طور عمودی قرار می‌گیرد و مهمترین کارکرد آن هدایت ماهی به‌داخل تور است چرا که راز با رنگ تیره‌ئی که دارد در آب سایه می‌اندازد. که ماهی از آن می‌گریزد. اما از آن رو که از دیوارهٔ راز عبور نمی‌کند مستقیماً به‌جلو رفته وارد تور می‌شود.
• جَل: یا قسمت اصلی تور، چند قسمت دارد. دو سر جَل (یعنی به‌زبان بومی دست راست و دست چپِ جَل) به‌دور راز متصل است. در وسط این دو دست، دهانهٔ تور، یعنی «خُلِ جَل» قرار دارد. بدنهٔ مشبک جَل قیفی شکل است و قسمت پائین جَل، یعنی «گُندَک» دقیقاً به‌شکل یک گونی بزرگ است.
این تور به‌صورت افقی در آب قرار می‌گیرد. به‌جدار پائینِ دست‌های جل وزنه‌هائی آویزان می‌کنند، که در بعضی از انواع تورها این وزنه از سرب یا از سنگ است و در برخی دیگر یک زنجیر آهنی است که به‌جدار پائین تور دوخته شده و مهمترین کارکرد این وزنه‌ها سنگین کردن جدار پائین و در نتیجهٔ پائین بردن این جدارهٔ تور است. در عین حال به‌جدار بالائیِ دست‌های تور نیز اسفنج می‌آویزند که کارکرد آن روی آب نگهداشتن جدار بالائی تور است. در مجموع پائین رفتن یک جدار و بالا آمدن جدارهٔ دیگر موجب باز شدن تور می‌شود.
در بعضی از انواع تورها دو سرِجل (انتهای دو دستِ جل) را به‌دو تخته می‌بندند. کار تخته بازنگاه داشتن سرِتور است. پس از به‌آب ریختن تور، تور و تخته‌ها به‌وسیله بندها به‌دنبال موتورلنج کشیده می‌شوند. حرکت موتورلنج باعث می‌شود که تخته‌ها از هم دور شوند. هرگاه که موتور لنج بایستد حرکت آب قطع شده و دو تخته به‌هم نزدیک شده و به‌دلیل سنگینی داخل تور به‌هم می‌چسبند.
عامل دیگر در تفاوت میان تورها نوع صید است. بعضی از انواع تورها مختص یک نوع وسیلهٔ نقلیهٔ خاص است، و نیز تورهائی هم هست که هم با وسیلهٔ نقلیه از آن استفاده می‌کنند و هم با دست.
انواع تور
۱. تور حوری (که تور مومغی هم خوانده می‌شود) ویژهٔ صید با قایق پاروئی است.
۲. رُغ، توری است که هم با قایق و هم بدون آن قابل استفاده است. رُغ دایره‌ئی است و معمولاً به‌صورت انفرادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. یعنی ماهیگیر در ساحل می‌ایستد یا تا کمر در آب رفته با استفاده از رُغ به‌صید می‌پردازد.
۳. تور میگو، که مخصوص صید میگوست و نسبتاً جدیدتر است و در عین حال کامل‌ترین نوع تورهای موجود در جزیره نیز به‌شمار می‌آید.
۴. تور لیح کالْ دِه: نوعی تور قدیمی است که مخصوص صید ساردین است و با آن در کنار ساحل ماهی می‌گیرند.
۵. تور پاموشی یا پاکِشی: با تور پاموشی نیز در کنار ساحلی ماهی می‌گیرند. انواع آبزیانی که با این تور صید می‌کنند، کاریز، جغوک، شور، خرچنگ و مانند این‌هاست.
۶. تورچهاردِهی، توری است که با آن می‌توان با استفاده از جزر و مد آب ماهی گرفت. بدون استفاده از وسائل نقلیهٔ دریائی هم می‌شود با این تور ماهی گرفت. موتورلنج‌هائی که ماهیگیری می‌کنند نیز تورهائی ویژهٔ خود دارند که مهمترین انواع این تورها عبارت است از تورِ میش ماهی، تورِ ماهی قباد و حلوا سفید مانند این‌ها.
(ادامه دارد)
حواشی
- ^ ) م. پ. پتروف، مشخصات جغرافیای طبیعی ایران، ترجمه ه. گل گلاب، دانشگاه تهران سال ۱۳۳۶، صفحه ۱۶.
- ^ dobe. نوعی قایق بزرگ است که برای حمل آب، نفت و مانند این‌ها به‌کار برده می‌شود.