حزب توده و کانون نویسندگان ایران ۲
 | تایپ این مقاله تمام شده و آمادهٔ بازنگری است. اگر شما همان کسی نیستید که مقاله را تایپ کرده، لطفاً قبل از شروع به بازنگری صفحهٔ راهنمای بازنگری را ببینید (پیش‌‌نویس)، و پس از اینکه تمام متن را با تصاویر صفحات مقابله کردید و اشکالات را اصلاح کردید یا به بحث گذاشتید، این پیغام را حذف کنید. |
2. تأسیس کانون نویسندگان ایران
کانون نویسندگان ایران چنان که نشان خواهیم داد در طول حیات خود دو مرحله مشخص را طی کرده است: مرحله اول از اواخر سال 1346 تا اواخر سال 1348؛ و مرحله دوم از اواخر بهار 1356 تا امروز. بنابراین بهتر است تاریخچه تأسیس و گسترش فعالیت های کانون را، بر همین اساس در دو مرحله جداگانه بررسی کنیم.
پیش از ورود به اصل مطلب لازم به یادآوری است که بنیادگذاران کانون فعالیت خود را از اواخر سال 1346 آغاز کردند. بنابراین باید به شرائط سیاسی آن دوره ایران اشاره ئی، هر چند گذرا، بشود. دیگر این که اسناد و مدارکی که مبنای بررسی تأسیس و گسترش فعالیت های کانون در دوره اول قرار می گیرد به دو دسته تقسیم می شوند: یک دست مدارک مکتوب، شامل بیانیه نخست و منشور بعدی کانون، اعلامیه‌ها و صورت مذاکرات جلسات مجمع عمومی کانون یا جلسات هیأت دبیران. متاأسفانه تمامی این مدارک مربوط به‌دوره اول کانون در اختیار ما نیست. بخشی از آن‌ها در اختیار آن دسته از اعضائی است که از کانون استعفا کرده اند. اما آنچه در اختیار ماست به قدر کافی اهمیت دارد و می تواند مسائل اساسی مربوط به تأسیس کانون را روشن کند. به ویژه که ما کوشیده ایم نقص اطلاعات مکتوب را با مصاحبه و گفت و گو با برخی بنیادگذاران کانون که هنوز عضو کانونند تکمیل کنیم. این مصاحبه ها در حقیقت دسته دوم مدارک ما را در باره نخستین دور فعالیت کانون تشکیل می دهد. از خوانندگان خود می خواهیم هر جا، در طی ایم مقالات، به مطلبی برخوردند که بر اساس مدارکی که خود در اختیار دارند می تواند اصلاح یا تمکیل شود اطلاعات مستند خود را به نشانی کانون نویسندگان ایران، خیابان مشتاق، شماره 175 و یا از طریق دفتر کتاب جمعه برای نگارنده بفرستند.
1-2. زمینه های سیاسی تأسیس کانون نویسندگان ایران در سال 1346
از دیدگاه سیاسی-اجتماعی، حکومت ننگین خاندان پهلوی را می توان نمونه ای بارز از کوششی منظم و برنامه ریزی شده برای استقرار یک نظام توتالیتر (فراگیر) در جامعه ما دانست. تردیدی نیست که این نظام توتالیتر در رابطه تنگاتنگ با سلطه خارجی، یعنی امپریالیزم، عمل می کرد. رضاشاه با حمایت مستقیم امپریالیسم انگلستان بر سر کار آمد. با مداخله ارتش های متفقین و سقوط رضا شاه دوره‌ئی از تزلزل و ضعف نفوذ انگلیس در ایران آغاز شد که با جنبش ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر محمد مصدق به اوج خود رسید. با کودتای 28 مرداد و سقوط حکومت ملی دکتر مصدق هر چند انگلیسیان به بخشی از منافع سیاسی اقتصادی خود در ایران دوباره دست یافتند، اما آشکار بود که نقش‌ها عوض شده و این سرکرده امپریالیسم جهانی، یعنی آمریکاست که می‌رود ایران را تبدیل به تیول نفوذ مسلط خود کند. چنین چیزی حدودا در حوالی سال های چهل، یعنی شروع برنامه اصلاحات ارضی، به میدان آمدن امینی و سپس خروج او از صحنه، و سرانجام سرکوب قیام 15 خرداد توسط رژیم به شکل قاطع خود تثبیت شد. شاه به عنوان مهره اصلی سازمان دهنده نفوذ امپریالیسم در ایران، با مأموریت هائی منطقه‌ئی، مرحله نهایی پروسه استقرار نظام توتالیتر پهلوی را آغاز کرد. تا آن تاریخ مبانی مادی استقرار این مرحله از نظام توتالیتر در ایران فراهم شده بود. ارتش و نیروهای انتظامی و پلیسی به حد کافی سازمان یافته بودند. احزاب، انجمن ها و اتحادیه های صنفی مردمی همگی سرکوب و از صحنه سیاسی-اجتماعی کشور خارج شده جای خود را به نهادها و سازمان های فرمایشی که سرنخ آن ها در دست رژیم بود سپرده بودند. برنامه ریزی های اقتصادی رژیم روالی کم و بیش منظم به خود گرفته بود و رژیم دست اندرکار اتمام برنامه سوم و آغاز چهارمین برنامه پنجساله خود بود. دورنمای افزایش استخراج و صدور نفت به عنوان منبع اصلی درآمد و اقتصادی کشور به بلندپروازی های مستبدانه و ضدمردمی شاه چشمک می زد. اجرای اصلاحات ارضی شاه پسندانه و دیگر برنامه های جنبی آن، یعنی تأسیس و گسترش انواع «سپاه»ها (سپاه دانش، سپاه بهداشت، سپاه ترویج و آبادانی و غیره) به نحو مطلوب رژیم پیش می رفت. در واقع مأموران پهلوی در قالب این سازمان ها شروع کرده بودن به متلاشی کردن پایه های سنتی نظام اقتصادی-اجتماعی کشور، به ویژه در روستاها و مناطق عشایری، که قاعدتا میبایست به استقرار نظام سیاسی توتالیتری که همزاد و روبنای سیاسی آن اقدامات بود در اقصی نقاط کشور بینجامد. حمایت سیاسی خارجی از نظام شاهنشاهی بی سابقه بود. قدرت های خارجی از آمریکا و اقمارش گرفته تا دیگران، در بقراری روابط حسنه با رژیم ایران از یکدیگر سبقت می گرفتند و تا آنجا که می توانستند به آرایش چهره کریه او کمک می کردند.
تنها در یک زمینه بود که رژیم موفقیت کامل نداشت: حوزه های فرهنگی و روشنفکری، مقصودم، هم روشنفکران و فرهنگ سنتی ] مراجع دینی و حوزه های علمیه [ است، هم روشنفکران و فرنگ متجدد ] دانشگاه ها و مدارس آموزش عالی و اهل قلم و نویسندگی [ ، تسخیر این حوزه اجتماعی و تثبیت قدرت توتالیتر رژیم بر آن، در آن برهه از زمان، ار جمله برنامه های شاه بود که می بایست وسائل و ابزار لازم را برای آن فراهم کند. در عالم مطبوعات خبری نبود، یا چندان خبری نبود. روزنامه های موجود یا در خط رژیم افتاده بودند و یا در زیر تیغ بی رحم سانسور جرأت ابراز وجود نداشتند. و رژیم برای تحکیم هر چه بیش تر سلطه خود در این زمینه دست به کار ایجاد مطبوعات خودساخته نیز زد. رادیو و تلویزیون جدیدا تأسیس شده که کاملا در دست دولت بود در خطی افتاده بود که به عنوان یکی از محمل های فرهنگی تثبیت نظام توتالیتر عملکردی نسبتا مؤثر پیدا کرد. بسیاری از به اصطلاح روشنفکران به خدمت سازمان رادیو-تلویزیون درآمدند، که بعدها چهره هائی از یهوداهای سرشناس نیز به جمع آنان پیوستند. قطبی به عنوان چهره «لیبرال» و دست و دل باز این دستگاه نقش مؤثری در شکار این گروه از به اصطلاح روشنفکران داشت، و اسباب بازی های لازم برای تاخت و تاز آنان را ] مجله، نشریه، کانون ها و کلوب های فرهنگی وابسته و غیره[ به خوبی فراهم می کرد. رژیم حتی پا را از این حد نیز فراتر گذاشت و با دستیاری وزارت فرهنگ و هنر پهلبدی، برنامه هائی را تدارک دید که هدف آن ها گسترش نفوذ فرهنگی توتالیتر خویش و ادغام هر چه بیش تر حوزه های روشنفکری در چارچوب نظام سیاسی پهلوی بود. چهره‌ئی که در رأس همه این گونه اقدامات قرار داشت و می بایست تمامی این روش ها را به سوی تثبیت نظم فرهنگی دلخواه پهلوی رهبری کند همسر شاه بود که جمعی از عوامل فرهنگی دست آموز دربار دور و بر او را گرفته بودند و به عنوان عامل اجرائی به پیشبرد هدف های رژیم کمک می کرد. از جمله سرشناس ترین و مستقیما شناخته شده ترینشان شجاع الدین شفا بود که امور فرهنگی دربار پهلوی را سامان می داد. اینان برنامه ها ئی را طرح ریزی کردند که شکل گسترش یافته آن ها بعدها در جشن های هنر شیراز و دیگر جشن ها و سمینارهای ملی، منطقه ئی و جهانی متبلور شد. از جمله نخستین این برنامه ها، برنامه «کنگره ساعران و نویسندگان ایران» بود که می بایست به سردمداری شجاع الدین شفا راه را برای به خدمت گرفتن هر چه بیش تر اهل قلم ایران در دستگاه فرهنگی نظام توتالیتر پهلوی هموار کند. صحبت تشکیل این کنگره در اواخر سال 1346 مطرح شد.
اما در جبهه دیگر، یعنی در جبهه مردم، روشنفکران متعد و بیدار، بیکار ننشسته بودند. از یک سو توفان، در دل دریای آرام، در حوزه های دینی و مدارس مذهبی در حال شکل گرفتن بود، و از سوی دیگر، مبارزه ها در دانشگاه ها و مدارس عالی، و مقاومت در حوزه های روشنفکری، هر چند محدود و به صورت منفی، ادامه داشت. شکل مؤثر و عملی مقاومت برخاسته از حوزه های روشنفکری، که به تأسیس هسته های انقلابی و رزمنده انجامید، نیز البته راه خود را می پیمود و به نتایجی که همه می دانیم منتهی شد.[۱] تأسیس کانون نویسندگان ایران را باید در رابطه با همین اوضاع و وجود محافل و هسته های معدود ولی مقاوم روشنفکری جدید، که می کوشیدند در برابر هجوم همه جانبه رژیم توتالیتر پهلوی بایستند و جذب جریان مسلط روز نشوند جستجو کرد. البته پیش از آن که این مسأله، یعنی «کنگره شاعران و نویسندگان ایران» مطرح شود شدت اختناق و سانسور عرصه را بر اهل قلم ایران تنگ کرده بود و آن دسته از روشنفکران متعهد که می کوشیدند قلم خود را در راه خدمت به مردم به کار گیرند، پیوسته در جستجوی یافتن راهی بودند که مسأله سانسور را افشا کنند، بر ضد آن به مبارزه برخیزند و راهی مؤثر و عملی برای مقابله با آن بیابند. به ویژه که رژیم به موازات گسترش اقدامات فراگیرنده فرهنگی خویش، دست اندر کار آن بود که با تهیه و تصویب قوانین، مسأله حقوق مؤلف را نیز در حیطه قدرت خویش و به نحوی دلخواه خود سامان دهد. این گرایش های نهادی رژیم از یک سو، و مشاهده اختناق و سانسور شدید و کوشش دستگاه برای جذب و ادغام هر چه بیش تر فکر و اندیشه در نظام توتالیتر در سازمان ها و برنامه های فرمایشی از سوی دیگر، مجموعا شرائط و اوضاع و احوالی بود که هسته های متعهد و مقاوم روشنفکری ایران را فکر واداشت و اندک اندک به سمتی سوق داد که برای مقابله با این اوضاع و حفظ هویت مستقل خود چاره ئی بیندیشند. گام اول در این چاره اندیشی ها اعتراض به سانسور و اختناق و دفاع از آزادی اندیشه و بیان و ضرورت تشکیل اتحادیه واقعی اهل قلم ایران بود. این گام نخست توسط جمع محدودی از روشنفکران برداشته شد و به تهیه و امضا بیانیه ئی تحت عنوان «بیانیه درباره کنگره نویسندگان» انجامید که تدوین کنندگان آن در اسفندماه 1346 کوشیدند آن بیانیه را به امضای دیگر نویسندگان و شاعران ایران برسانند و به دنبال آن مقدمات لازم را برای تأسیس کانون نویسندگان ایران فراهم کنند.
(ادامه دارد)
- ^ هدف ما از این اشارت گذرا بررسی اوضاع کلی ایران و طیف وسیع جنبش های اجتماعی و سیاسی در شرایط ده سال قبل ایران نیست. مسأله ما محدود به چگونگی تأسیس کانون نویسندگان ایران و شرائط و اوضاعی است که به این قضیه کمک کرد.