گرایش زنان به سازماندهی در مبارزات اجتماعی
- در تاریخ معاصر ایران، زن همواره موجودی محروم از حقوق انسانی و اجتماعی بوده: موجودی فراموش و مسخ شده که با تمامی قابلیت‌هایش بیگانه مانده. زن ایرانی که پیوسته همدوش مرد روی زمین یا در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها کار کرده نه موجودیت و نه کارش، نسبت به مردان، هرگز دارای ارزش و اعتبار نبوده است. این مقاله مجالی خواهد بود برای بررسی علل نابسامانی وضع زن ایرانی و مبارزاتی که در راه بهبود آن انجام شده است--با این کوشش که شیوهٔ توفیق نهایی برای برچیدن بساط این ستم کهن مطرح شود. برای دستیابی به این منظورنگاهی به موقعیت زن ایرانی و شرایط کار در روستا و شهر لازم به نظر می‌رسد.
زنان روستایی از پرکارترین و زحمتکش‌ترین قشرهای جامعهٔ ایران‌اند که در کار تولید مستقیماً مشارکت دارند و انجام کارهای خانه نیز بر دوش آنهاست. امّا هرگز سهمی را که سزاوار این کار دوجانبه باشد به دست نمی‌آورند. در مزرعهٔ چایکاری، برنج و تنباکو بیشترین کشاورزان را زنان تشکیل می‌دهند. برخی از آنان در کشتزارهای پدر، برادر یا شوهر کار می‌کنند که در این حال، کار آنها وظیفه‌ای خانوادگی محسوب می‌شود و در برابر آن مزدی دریافت نمی‌کنند. برخی دیگر که به عنوان کارگر روزمزدی روی زمین دیگران کار می‌کنند، مزد اندکی را که در ازای ۱۰ تا ۱۴ ساعت کار به دست آوردهاند باید در اختیار مردان خانوادهٔ خویش بگذارند. در روستاهائی که قالیبافی می‌شود نیز وضع همین گونه است. و شاید بدتر؛ چرا که در این روستاها کودکان نیز همپای زنان استثمار [می‌شوند.]
همه حرفهای خوش و شیرین که درباره عشقبازیهای عجیب و غریب روسبهتایی در مهتابی کنار جویهای روان گفته می شود، خیالبافی شاعرانه ای بیش نیست. رابطه زن و مرد روستایی برپایه احتمال خیانت زن، ناقص العقل بودنش، تحقیر شدنش و خدمتگزار مرد بودنش گذاشته شده است.)) موقعیت زنان کارگر نیز کم و بیش مانند موقعیت زنان روستایی است. اغلب زنان کارگر در کارخانجات نساجی، بافندگی و دخانیات کار می کنند. در سالهای اخیر نیز تعداد زیادی از آنان به کار در واحدهای صنعتی− به ویژه صنایع مونتاژ− روی آوردهاند. بنابر قوانین شاهنشاهی −که هنوز هم اعتبار اجرایی دارد− مزد کارگر زن و مردی که کار مشابه انجام می دهند، باید برابر باشد. اما در عمل همیشه دستمزد زنان کارگر به بهانه های گوناگون از دستمزد مردان کمتر بوده است. برای مثال، در واحدهایی که علاوه بر کار روزانه به کار شب نیاز است، زنان را یا استخدام نمی کنند و یا در صورت استخدام حقوق کمتری به آنان می پردازند. از این گذشته بنابر گزارشی که از کارخانه های آنا و کابور در روزنامه (( جنگل)) (شماره یک) آمده است، دستمزد کارگران از بدو استخدام کمتر از دستمزد کارگر مرد است. این نمونه ها و بسیاری دیگر نشان می دهد که موقعیت زنان کارگز حتی از مردان هم طبقه خویش به مراتب اسفبارتر است. یعنی زنان کارگز علاوه بر این که مانند مردان هم طبقه خویش از سوی سرمایه داران استثمار می شوند، از ستم جامعه مردسالاری نیز در امان نیستند. زن کارگر علیرغم شرکت مؤثر در امر تولید، نه تنها از دسترنج کار خود بی بهره می ماند، بلکه در خانواده نیز به سبب تعصبات ناشی از فرهنگ سنتی از نقشی حاشیه ای و تابع برخوردار است. زن کارگر همچون زن روستائی هیچگونه حقی در تعیین سرنوشت خویش ندارد. ارزشهای فرهنگ سنتی از او موجودی حقیر ساخته است. زنان خرده بورژوا به سبب موقعیت طبقاتیشان نسبت به زنان روستایی و کارگر از مزایای بیشتری برخوردارند، اما آنها نیز دوجانبه استثمار می شوند− گرچه در بعدی محدودتر به بیان دیگر، زنان خرده بورژوا همچون زنان روستایی و کارگر هم از جانب سرمایه داران استثمار می شوند و هم زیر ستم و فشارهای ناشی از جامعه مردسالاری در امان نیستند. باید توجه داشت که در دهه اخیر اکثر زنانی که برعلیه استعمار و نظام طبقاتی مبارزه کردهاند بیشتر از اقشار خرده بورژوازی بوده اند. روشن است که آنان بسبب موقعیت طبقاتیشان بیش از دیگران در معرض افکار مترقی اند و از این رهگذر به آگاهیهای سیاسی و اجتماعی نسبتأ جامعتری دست یافته اند. بالا رفتن سطح آگاهی مردم از یک سو و تشدید فشارهای ناشی از نظام سرمایه داری وابسته از سوی دیگر، سبب شد که ملت ایران به ضرورت مبارزه علیه استعمار و نابودی آن پی ببرد. البته جنبش های خلق ایران علیه نظامهای خودکامه سابقه طولانی و تاریخی دارد اما رشد و شکوفایی این جنبشها در قرن اخیر بیش از همیشه چشمگیر بوده است. زنان نیز در جنبشهای صد سال اخیر ایران کم و بیش نقش اساسی داشته اند و اوج مبارزات آنان در دهه اخیر است که با چنبش سیاهکل آغاز شد. تاریخ معاصر مبارزات زنان ایران به دو دوره تقسیم می شود: مبارزات زنان از جنبش تنباکو تا بهمن ۱۳۴۹ و از جنبش سیاهکل تا امروز. جنبش تنباکو یکی از نخستین جنبشهای خلق ایران بر ضد استعمار انگلستان و حکومت مطلقه ناصرالدین شاه بود. در سال ۱۸۹۵، پس از آن که ناصرالدین شاه امتیاز دخانیات را به شرکت انگلیسی رژی واگذار کرد. مردم که دیگر کم و بیش معنای استعمار خارجیان را دریافته بودند، علیه این قرارداد دست به تظاهرات وسیعی زدند و استفاده از دخانیات را تحریم کردند. امینالسلطان، صدراعظم وقت، به کمک گروهی از روحانیون خودفروخته کوشید تا مردم را آرام کند. اما این تلاش بی نتیجه ماند. زیرا هنگامی که یکی از این روحانیون با سخنان دلفریبش مردم را به تسلیم دعوت می کرد، ناگهان گروهی از زنان به میان جمعیت آمدند و با شعارهای آزادیخواهانه مردم را از قبول آن قرارداد ننگین بازداشتند. این مبارزات به عقب نشینی ناصرالدین شاه و لغو قرارداد انجامید. زنان ایران در سال ۱۹۱۵ نیز علیه اولتیماتوم دولت روسیه تزاری تظاهرات وسیعی برپا کردند و مقاومت پیگیر آنان مجلس را تقویت کرد که بتواند یک سال دربرار این اولتیماتوم مقاومت کند. بطور کلی فعالیت مبارزاتی زنان ایران در سالهای ۱۹۱۱-۱۹۵۵ همراه با نهضت مشروطیت به اوج رسید. در این سالها− به ویژه در دوران مشروطه− قشرهای وسیعی از زنان دوشادوش مردان برای کسب آزادی جنگیدند. اما مبارزات زنان در آذربایجان چشمگیرتر از دیگر جاهای ایران بود. بنا به گزارش روزنامه ((حبل المتین))، ((در یکی از زد و خوردهای میان اردوی انقلابی ستارخان با لشگریان محمدعلی شاه، بین کشته‌شدگان انقلابی، جسد ۲۰ زن مشروطه در لباس مبدل پیدا شد.)) پس از قیام مشروطه و پیروزی انقلاب اُکتبر روسیه، جنبشهای آزادیبخش در ایران گسترش یافت. در سالهای ۱۳۱۰-۱۳۳۰ جمعیت‌های گوناگونی برای کسب حقوق سیاسی و اجتماعی زنان در نقاط مختلف ایران تشکیل شد. شوکت روستا، جمیله‌ی صدیقی، سکینه‌ی شبرنگ، روشنگ نوعدوست و عده ای دیگر از نخستین زنان آزاده ای بوده‌اند که در سال ۱۹۲۱ جمعیتی بنام((پیک سعادت )) برپا کردند. ((مجمع انقلاب زنان)) و ((نسوان وطنخواه)) از جمله سازمان‌هایی بود که در این سالها تشکیل شد. در عرصه‌ی ادبیات نیز پروین اعتصامی با شعرهای مردمی‌اش به بالا بردن سطح آگاهی توده‌ها کمک می کرد. در سال ۱۳۲۸ در تهران سازمان دیگری بنام ((سازمان دموکراتیک زنان ایران)) که وابسته به حزب توده بودند تشکیل شد. ((سازمان دموکراتیک زنان)) در دوران پیش از قیام ۲۸ مرداد بزرگ‌ترین سازمان علنی زنان ایران بود و ارگان رسمی آن ((بیداری ما)) نام داشت. پس از کودتای ۲۸ مرداد از فعالیت علنی این سازمانها جلوگیری شد و در نتیجه، مبارزات زنان نیز مانند دیگر مبارزات سیاسی-اجتماعی برای مدتی به رکود گرائید. با این همه، در سالها ۴۲-۳۹ زنانی در مبارزات دانشجویی و اعتصابات معلمان شرکت همه‌جانبه‌ای داشتند.
پرشکوه‌ترین مرحله‌ی این مبارزات زن ایرانی با جنبش سیاهکل شروع می شود. انسانی که در شهر، روستا، در کارخانه در کشتزار سالها ستم کشید یا شاهد ستم بوده است، این بار اسلحه به دست می گیرد و در راه آزادی از بندهای بیدادگری می جنگد. در این دوران، شجاعت و فداکاری زنان حماسه‌آفرین می شود. مهرنوش ابراهیمی روشن، حماسه‌ی رزم است. مرضیه احمدی اسکوئی که دستی در شعر داشت در جنگ نیز جاودانه می شود. برای ((رفیق مادر))، برای شیرین توکلی، اشرف دهقانی و ده‌ها تن از دوستان دیگر خلق چه می توان گفت؟ سیاهکل سرآغاز جنبشی بود که بعد‌ها رژیم آریامهری را به لرزه انداخت. بسیاری از مهربان‌ترین، شجاع‌ترین و رزمنده‌ترین دوستان مردم در این جنبش جان از کف دادند.
شرکت همه جانبه‌ی زنان در مبارزات سال ۵۷ برای سرنگونی رژیم ساه نه تنها برای آگاهی توده‌ها اثر گذاشت بلکه سبب شد که خود آنان نیز بیشتر به اهمیت شرکت در مبارزات توده‌ای پی ببرند و بدانند که باید در حرکت‌های اجتماعی فعالانه شرکت کنند. این آگاهی را نه قوانین مصوب مجلس خبرگان و نه هیچ عامل دیگری نمیتواند از بین ببرد. اینها دستاوردهای پرارزش انقلاب سیاسی سال گذشته است که در عین حال به شناختن کمبودهای آن نیز کمک می کند.
اما شرکت زنان در جنبشها نیز در همان هدف مرکزی، سرنگونی رژیم شاه خلاصه شد و آنها مبارزه‌ی پیگیر با امپریالیسم بمنظور احقاق حقوق خود و دیگر رنجبران جامعه آن‌چنان که باید، ادامه ندادند. از این رو بود که پس از انقلاب دست اندر کاران بلافاصله مسئله حجاب اجباری را مطرح کردند و دست به اعدام زنان روسپی زدند و پس از چندی نیز، به جای تکمیل قانون حمایت خانواده با آسودگی خیال آن را لغو کردند. در واقع، تمام انحرافات و حرکات ارتجاعی رهبری جدید که در خلاِء سیاسی موجود بر جنبش سوار شد، به سبب کمبود‌ها و نا‌آگاهی ها ضمانت اجرائی پیدا کرد.
برخورد حاکمان جدید با مسایل زنان در یک سال گذشته نشانگرِ این است که درک آنان از وظایف زن و مسائل وی به مراتب ارتجاعی‌تر از اسلافشان است.
شرکت گسترده‌ی زنان در سطوح گوناگون مبارزاتی در مرحله‌ی پیش از قیام و هنگام قیام در جهت تغییر نسبتاً منفعل آنها در گذشته بسیار مؤثر بود. با این همه، در سراسر مبارزات ضد امپریالیستی مردم به سبب نا‌آگاهی و نبودن تشکل مبارزاتی، خواست‌های زنان در مورد تساوی حقوق و مسائل دیگر هیچگاه بیان نشد.
طرح قوانین حمایت از خانواده از طرف رژیم وابسته‌ی شاه و برنامه ریزان امپریالیسم، در واقع طرحی در حد بقیه‌ی قوانین ((انقلاب سفید)) و در جهت تحکیم بنای سرمایه‌داری بود. پس از شکست‌های پی در پی امپریالیسم جهانی در سال های اخیر برنامه‌ریزان امپریالیسم برای حفظ و اشاعه‌ی سرمایه‌داری، در صدد اعمال روش‌های جدیدی در کشورهای جهان سوم بر‌آمدند. به این معنا که امپریالیسم از یک سو برای جلوگیری از رشد اجتناب ناپذیر جنبشهای آزادیبخش و از سوی دیگر برای هموار کردن راه نفوذ روابط اقتصادی سرمایه‌داری و گسترش سیستم پولی پیشرفته، یک سلسله اقدامات اصلاحی را در کشورهای جهان سوم طرح ریزی کرد. در ایران ،قوانین اصلاحات ارضی و حمایت خانواده از ردهء این گونه طرح های اصلاحی بودند.قانون حمایت خانواده،در حقیقت ،در خدمت آزاد کردن نیروی ارزان کار زن بود تا نیاز های تولیدی جامعهء سرمایه داری سهل تر بر آورده شود.با این همه،قانون حمایت خانواده ،به سبب خصلت های ویژه فرهنگ سنتی و روابط فئودالی موجود در ایران،ضمانت اجرایی نداشت.از سوی دیگر،از آنجا که این قانون،بر خلاف اشکال کلاسیک پیدایش قوانین بورژوازی که در اثر نیاز های جامعه در رابطه با مسائل اقتصادی پایه ریزی می شود ،بدون زمینه مادی مناسب به جامعه تحمیل شده بود،طبیعتاً نمی توانست دارای ضمانت اجرایی باشد.عوامل فرهنگ سنتی- و حتی باستانی- که در قالب اسلام به قوانین تثبیت شده شرعی مبدل شده است،مانع از رشد آگاهی توده مردم می شود و در نتیجه روابط مردسالاری همچنان در جامعه پایدار میماند. از این گذشته ،زن تا زمانی که استقلال مادی نداشته باشد کاملا به همسر وابسته خواهد بود و این وابستگی مادی سبب می شود که تحت هر شرایطی به زندگی تحمیلی با شوهر ادامه دهد. باید متذکر شد که وجود این قوانین به ظاهر مترقی ،علیرغم عدم ضمانت اجرایی،نقش منفی بزرگی در زندگی سیاسی زن ایرانی ایفا کرد،یا در حقیقت همان نقشی را بازی کرد که مورد نظر برنامه ریزان امپریالیسم بود.به این معنا که وجود این قوانین سبب رکود حرکت های مشخص مبارزاتی زنان در دوران رژیم شاه شد. در طول قیام نیز زنان علیرغم شرکت فعالشان در همه سطوح مبارزه نتوانستند خواست های مشخص خود را متبلور کنند.لازم به تاکید است که مبارزات زنان هرگز نمی تواند از مبارزات اجتماعی سیاسی توده جدا باشد،امّا در عین حال این مساله لزوم مبارزات مشخص زنان را نیز نفی نمی کند . زنان برای احقاق حقوق خود و نفی ستم مضاعفی که بر آنان می رود،لازم است که با رهبری سازمان های زنان ،آگاهانه و قاطع ،به مبارزه ادامه دهند،در حقیقت،رشد نکردن آگاهی و تشکل مبارزاتی زنان سبب می شود که هیات حاکم- به ویژه در شرایط کنونی- بتواند عقاید ارتجاعی و واپس گرایش را در میان توده زنان که در هر حال زیر تاثیر فرهنگ سنتی هستند ،به آسانی اشاعه دهد. در اثر همین کمبود ها بود که بخش وسیعی از زنان حجاب اسلامی را به عنوان یک حرکت ضد امپریالیستی در جهت نفی تصویر زنان عروسکی پذیرفتند. البته مساله حجاب از دیدگاه طبقاتی نیز می تواند در جامعه امروز ایران مطرح باشد. زنان طرفدار حجاب را می توان به سه بخش عمده تقسیم کرده ، بخش اول را تهیدستان شهری تشکیل می دهند.منظور از تهیدستان شهری ، آن دسته از روستائیانی است که بر اثر اصلاحات ارضی از کار کشاورزی رانده شده و راهی شهرها شدند،بدون آنکه جذب کارخانه ها شوند. این قشر که عدل اسلامی را تنها راه نجات از فقر می داند،دستورات اسلام و رهبری مذهبی را بی چون و چرا می پذیرد.فقر این قشر چنان عمیق است که بودن یا نبودن حجاب را تحت الشعاع قرار می دهد . گروه دوم،شامل زنان زحمتکش قشر خرده بورژوازی است.افراد این گروه به سبب موقعیت طبقاتی شان قوانین اسلام را بدون تعمق نمی پذیرند. آنان ،در واقع ،به شعار جامعه توحیدی دل بسته اند- یعنی به جامعه ای که در آن همه با هم برابرند چه از لحاظ مادی و چه از لحاظ ظاهری . و حجاب مظهر این برابری است. گروه سوم ،دراین تقسیم بندی،شامل بخش مرفه قشر خرده بورژوازی است. این گروه از لحاظ شیوه تفکر نزدیک به گروه دوم است با این تفاوت که حجاب برای آنها جنبه زینتی نیز دارد. طرفداری از حجاب و پذیرفتن آن مسلماً به عوامل گوناگونی بستگی دارد . امّا چنین به نظر می رسد که عدم رشد آگاهی و تسلط فرهنگ سنتی از عوامل اصلی این واپس نگری است. بسیاری از زنان تحصیل کرده با پذیرفتن حجاب می خواهند تصویر زن عروسکی ،یا بطور کلی ،معیارهای فرهنگ غرب را مردود قلمداد کنند.امّا حجاب ،الزاماً،جنبه های منحط فرهنگ غرب را کنار نمی زند.حجاب حتی به عنوان یک نماد نیز نمیتواند بازتابنده کلیّت مبارزات ضد امپریالیستی یا ضد غربی باشد.وجود این گونه انحرافات فکری همراه با حرکت های ارتجاعی جناح هائیاز هیات حاکمه جدید،ضرورت تشکیل سازمانهای مشخص زنان را تاکید میکند. از این رو بود که پس از قیام ،سازمان های متعدد زنان به وجود آمد تا با برنامه و بینش طبقاتی مشخص،زنان را به حرکت در آورند. اشاعه نظریات انحرافی سبب می شود که حتی برخی گروههای سیاسی نیز لزوم تشکیل چنین سازمان هائی را نفی کنند.بنابر نظر آنان ،تمام کوشش انقلابیون باید صرف توسعه و بسط جنبش کارگری شود. چرا که ،به نظر آنها ،با به ثمر رسیدن جنبش کارگری،سایر مسائل خودبه خود حل می شود.برخی دیگر می گویند که بحث در مساله زن،در صفوف کارگری شکاف می اندازد.بطورکلی، در برخورد با مسئله زن، نظریات گوناگونی وجود دارد. اما باید به این نکته توجه داشت که حتی با به ثمر رسیدن یک جمبش سوسیالیستی نیز ((سایر مسائل)) خود به خود حل نمی شود. ریشه کن کردن فرهنگ و روابط بورژوائی نیاز به زمان و برنامه ریزی صحیح دارد. پس از پیروزی انقلاب اکتبر، لنین بارها به مناسبتهای گوناگون، با گوشزد کردن لزوم تشکیل سازمانهای زنان مسأله زن را از زوایای مختلفی بررسی می کند و در یکی از گفتگوهایش با کلارا زتکین، یکی از رهبران جنبش کمونیستی زنان آلمان، می گوید: (( رهائی واقعی زن فقط در یک جامعه بی طبقه تحقق پذیر است و برای رسیدن به چنین جامعه ای وجود سازمانهای سازمان در کنار دیگر سازمانهای رهائی بخش ضروری به نظر می رسد.)) مسائل خاص زنان که در اثر تسلط طولانی روابط پدرسالاری در جامعه به وجود آمده است، ضرورت تشکیل چنین سازمانهائی را مشخص می کند. در ایران نیز، پس از قیام، همراه با اولین حمله ارتجاع به حقوق دمکراتیک زنان و طرح مسئله حجاب اجباری، زمینه لازم برای ایجاد سازمانهای شکل یافته زنان پیدا شد. هماکنون سازمانهای گوناگونی با برنامه و بینش طبقاتب در راه سازماندهی جنبش زنان فعالیت می کنند، هدف نهایی بسیاری از این سازمانها که اسارت کنونی زن را جزئی ناگسستنی از استثمار همه زحمتکشان می دانند، واژگون کردن نظام سرمایه داری و فرهنگ ناشی از آن است. دیانا